بیماری گواتر : علائم، انواع و روش های درمان آن

گواتر بزرگ شدن غیر طبیعی غده تیروئید است. تیروئید غده پروانه ای شکل است که در پایه گردن، درست زیر خرخره قرار دارد و مسئول تولید و ترشح هورمون هایی است که رشد و سوخت و ساز را تنظیم می کنند. در بیشتر موارد گواترهای ساده باعث التهاب تیروئید یا آسیبی در عملکرد آن نمی شوند، علائمی ایجاد نمی کنند و غالباً دلیل مشخصی ندارند.

 اگرچه گواترها معمولاً بدون درد هستند ، اما یک گواتر بزرگ می تواند باعث سرفه شود و بلع یا نفس کشیدن را دشوار کند.شایع ترین علت گواتر در سراسر جهان عدم وجود ید در رژیم غذایی است. در ایران که استفاده از نمک یددار متداول است، گواتر بیشتر به دلیل تولید بیش از حد یا کمبود هورمونهای تیروئید یا ندول(توده) در خود غده است.

درمان این بیماری به اندازه گواتر ، علائم و علت آن بستگی دارد. گواترهای کوچک که قابل لمس نیستند و مشکل ایجاد نمی کنند، معمولاً نیازی به درمان ندارند.

علائم گواتر

میزان تورم و شدت علائم ایجاد شده توسط گواتر بستگی به فرد دارد. اکثر گواترها علائمی ایجاد نمی کنند. در صورت بروز علائم ، موارد زیر رایج است:

• تورم در گلو
• احساس خفگی و تنگی در گلو
• سرفه های مداوم
• درد ناشی از بلع در موارد گواتر شدید
• مشکل در تنفس
• گرفتگی‌ و دورگه شدن صدا

علائم دیگری ممکن است وجود داشته باشد، اما به دلیل خود گواتر نباشد. به عنوان مثال، یک تیروئید بیش فعال می تواند علائمی مانند:

• عصبی بودن، تنگی نفس، عدم تحرک
• افزایش عرق کردن، حساسیت به گرما
• خستگی، افزایش اشتها، ریزش مو
• و کاهش وزن

را داشته باشد.

در مواردی که گواتر نتیجه کم کاری تیروئید است، تیروئید کم تحرک می تواند علائمی مانند:

• عدم تحمل سرما
• یبوست
• فراموشی
• تغییر خلق و خو
• ریزش مو
• افزایش وزن

به دنبال داشته باشد.

گذشته از تورم، بسیاری از افراد مبتلا به گواتر به هیچ وجه علائمی ندارند.

علل بیماری گواتر

غده تیروئید دو هورمون اصلی تولید می کند- تیروکسین (T4) و تری‌یدوتیرونین (T3). این هورمون ها به تنظیم سوخت و ساز بدن کمک می کنند. آنها میزان دفعاتی که بدن از چربی ها و کربوهیدرات ها استفاده می کند، حفظ می کنند، به کنترل دمای بدن کمک می کنند، بر ضربان قلب تأثیر می گذارند و به تنظیم تولید پروتئین کمک می کنند.غده تیروئید همچنین کلسیتونین- هورمونی که به تنظیم مقدار کلسیم خون کمک می کند- تولید می‌کند.غده هیپوفیز و هیپوتالاموس میزان تولید و رهاسازی T4 و T3 را کنترل می کنند.

هیپوتالاموس در زیر مغز قرار دارد و به عنوان یک ترموستات برای کل سیستم بدن عمل می کند و به غده هیپوفیز  سیگنال می دهد تا هورمونی به نام هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) شناخته شود. غده هیپوفیز بسته به میزان تیروکسین و T3 در خون، مقدار مشخصی از TSH را آزاد می کند. غده تیروئید، به نوبه خود، تولید هورمون های خود را بر اساس میزان TSH دریافتی از غده هیپوفیز تنظیم می کند. گواتر ممکن است در تولید و ترشح این هورمون ها اختلال ایجاد کند.

داشتن گواتر لزوماً به این معنی نیست که غده تیروئید به طور عادی کار نمی کند. حتی در صورت بزرگ شدن ، ممکن است تیروئید مقادیر طبیعی هورمون ترشح کند.

گواتر می تواند ناشی از علت‌های مختلف باشد:

کمبود ید: کمبود ید عامل اصلی گواتر در سراسر جهان است ، اما این مسئله به ندرت در کشورهای توسعه یافته اقتصادی که در آن ید به طور مرتب به نمک اضافه می شود،ایجاد می شود.

از آنجا که ید کمتر در گیاهان وجود دارد رژیم های وگان ممکن است فاقد ید کافی باشند. این مسئله برای گیاهخواران ممکن است مشکل ایجاد کند.

در برخی از نقاط جهان ، شیوع گواتر نزدیک  به 80 درصد است، مانند مناطق کوهستانی دورافتاده جنوب شرقی آسیا، آمریکای لاتین و آفریقای مرکزی. در این مکان ها، مصرف روزانه ید در روز کمتر از 25 میکروگرم (میلی گرم)  می‌باشد و کودکان اغلب با کم کاری تیروئید متولد می شوند. غده‌ تیروئید برای تولید هورمون های خود به ید نیاز دارد.

بیماری خودایمنی: علت اصلی بروز گواتر در کشورهای توسعه یافته بیماری خود ایمنی است. زنان بالای 40 سال در بیشتر معرض خطر ابتلا به گواتر قرار دارند، همچنین افرادی که دارای سابقه خانوادگی از این بیماری هستند ممکن است به گواتر مبتلا شوند.

کم کاری غده تیروئید: کم کاری تیروئید نتیجه غده تیروئید غیر فعال است و این باعث بروز گواتر می شود. در این حالت  غده تیروئید، هورمون کمی تولید می کند و  برای تولید بیشتر تحریک می شود و منجر به تورم آن می‌گردد.این معمولاً ناشی از تیروئیدیت هاشیموتو است، وضعیتی که سیستم ایمنی بدن به بافت خود حمله می کند و باعث التهاب غده تیروئید می شود.

پرکاری تیروئید: پرکاری تیروئید، یا غده تیروئید بیش فعال، یکی دیگر از علل گواتر است. غده بیش از حد هورمون تیروئید تولید می‌کند. این اتفاق معمولاً در نتیجه بیماری گریوز رخ می‌دهد، یک اختلال خود ایمنی بدن که سیستم ایمنی به غده تیروئید حمله می کند و باعث تورم آن می شود.

برخی داروهای خاص: برخی از داروها، از جمله داروی قلب آمیودارون و داروی Lithobid خطر ابتلا به گواتر را افزایش می دهند.

کار در مراکز هسته‌ای: در یک مرکز هسته ای، انجام آزمایش‌ها یا در معرض اشعه قرار گرفتن احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد.

علل کمتر شایع گواتر شامل موارد زیر است:

• سیگار کشیدن: تیوسیانات موجود در دود دخانیات باعث اختلال در جذب ید شود.
• تغییرات هورمونی: بارداری، بلوغ و یائسگی می تواند بر عملکرد تیروئید تأثیر بگذارد. هورمون تولید شده در دوران بارداری، گنادوتروپین جفتی انسان (HCG، هورمونی که در حین حاملگی تولید می‌شود)  ممکن است باعث شود تا غده تیروئید کمی بزرگ شود.
• تیروئیدیت: مثلاً التهاب ناشی از عفونت می تواند منجر به گواتر شود.
• مصرف بیش از حد ید: در برخی موارد می تواند باعث گواتر شود.
• پرتودرمانی: می تواند یک تیروئید متورم ایجاد کند، به خصوص هنگام پرتو درمانی گردن.

انواع گواتر

چند نوع اصلی گواتر وجود دارد:

گواتر انتشارصاف: این اتفاق زمانی می افتد که کل تیروئید متورم شود.

گواتر ندولار: یک توده در تیروئید ایجاد می شود که بسیار رایج است.این توده ها که ندول هم نامیده می‌شوند حاوی مواد جامد و مایع هستند و ممکن است در غده  تیروئید تجمع کنند. اگر تعداد زیادی از این توده ها ایجاد شود، به عنوان گواتر چندگانه شناخته می شود.

گواتر خارجی: این نوع گواتر می تواند در پشت استخوان سینه رشد کند. که ممکن است رگهای گردن و یا مری را محاصره کند و نیاز به جراحی داشته باشد.

نوع گواتر باعث می‌شود تا علائم بیماری و نحوه درمان آن متفاوت باشد.

تشخیص

تشخیص گواتر با معاینه فیزیکی گردن و لمس کردن تورم امکان پذیر است. پزشک ممکن است از بیمار بخواهد هنگام لمس گواتر،آب دهان خود را ببلعد. هنگامی گواتر تشخیص داده شد ممکن است به دلیل کم کاری یا پرکاری تیروئید باشد در این حالت آزمایش های متعددی انجام می‌پذیرد:

آزمایش میزان هورمون ها: آزمایش خون می تواند میزان هورمونهای تولید شده توسط غدد تیروئید و هیپوفیز را تعیین کند. اگر تیروئید کم کار باشد ، سطح هورمون تیروئید پایین خواهد بود. در عین حال ، سطح هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) بالا می رود زیرا غده هیپوفیز سعی می کند غده تیروئید  را تحریک کند تا هورمون تیروئید بیشتری تولید کند.این آزمایش در ارتباط با تیروئید بیش فعال سطح بالای هورمون تیروئید در خون و پایین بودن  سطح TSH از حد طبیعی خود را نشان می‌دهد.

تست پادتن: برخی از دلایل گواتر تولید پادتن غیر طبیعی است. آزمایش خون ممکن است وجود این پادتن ها را تأیید کند.

سونوگرافی: یک مبدل روی گردن نگه داشته می شود. امواج صوتی در گردن و پشت شکل می گیرند و تصاویر را روی صفحه رایانه می سازند. تصاویر اندازه غده تیروئید را نشان می دهند و این غده ممکن است حاوی توده هایی باشد که پزشک نتوانسته آن را احساس کند.

اسکن تیروئید: در طی اسکن تیروئید ، یک ایزوتوپ رادیواکتیو در داخل رگ در قسمت داخلی آرنج تزریق می‌شود. یک دوربین ویژه تصویری از تیروئید را بر روی صفحه رایانه ایجاد می‌کند.بسته به مدت زمان رسیدن ایزوتوپ به غده تیروئید ممکن است زمان لازم برای این عمل متفاوت باشد. اسکن های تیروئید اطلاعاتی در مورد ماهیت و اندازه تیروئید ارائه می دهند، اما از آزمایشات سونوگرافی بهتر، زمان بر و پرهزینه تر هستند.

آزمایش میکروسکوپی بافت زنده (روش بیوپسی):در طی این آزمایش سوزن ریز از مجرای تنفسی برای هدایت به تیروئید در گردن استفاده می شود تا یک نمونه بافت یا مایعات برای آزمایش به دست آید.

درمان

درمان گواتر به اندازه گواتر و علائم و علت زمينه ای آن بستگي دارد. پزشک ممکن است توصیه کند:

 اگر گواتر کوچک باشد و مشکلی ایجاد نکند و تیروئید به طور عادی کار کند، معمولا دارویی تجویز نمی‌شود. اگر علت گواتر کم کاری تیروئید باشد، لووتیروکسین علائم کم کاری تیروئید را برطرف می کند و همچنین باعث آزاد شدن هورمون تحریک کننده تیروئید از غده هیپوفیز می شود که اغلب باعث کاهش اندازه گواتر می شود.

برای التهاب غده تیروئید، پزشک ممکن است آسپیرین یا داروی کورتون را برای درمان التهاب پیشنهاد کند. اگر گواتر با پرکاری تیروئید همراه باشد، ممکن است برای عادی سازی سطح هورمون به داروهایی دیگری نیاز باشد.

عمل جراحی: برداشتن تمام یا قسمتی از غده تیروئید (تیروئیدکتومی کامل یا جزئی) گزینه ای است که اگر گواتر بزرگ، ناراحت کننده باشد و باعث ایجاد مشکل در تنفس یا بلع شود، انجام می‌شود. جراحی همچنین درمانی برای سرطان تیروئید است.بسته به میزان برداشت شده تیروئید، ممکن است بعد از عمل لووتیروکسین مصرف شود.

ید رادیواکتیو: در بعضی موارد از ید رادیواکتیو برای درمان غده تیروئید بیش فعال استفاده می شود. ید رادیواکتیو به صورت خوراکی مصرف می شود و از طریق جریان خون به غده تیروئید می رسد. در این درمان اندازه ای از گواتر کاهش می یابد، اما در نهایت ممکن است تاثیر زیادی نداشته باشد.

اگر گواتر به دلیل رژیم غذایی ایجاد می شود این پیشنهادات می تواند کمک کننده باشد:

استفاده از نمک یددار و غذاهای دریایی، سوشی و میگو منبع خوبی برای ید هستند. افرادی که  در نزدیکی ساحل زندگی می‌کنند، می‌توانند از میوه ها و سبزیجات و شیر گاو که از این سبزیجات تغذیه می‌کنند استفاده کنند چون احتمالاً حاوی ید نیز هستند.

هر کس به روزانه حدود 150 میکروگرم ید نیاز دارد (مقدار کمی کمتر از نصف قاشق چایخوری نمک ید دار). اما مقادیر کافی به ویژه برای زنان باردار و شیرده و برای نوزادان و کودکان بسیار مهم است.